Dodajemy, że i duch ludzki jest zwierciadłem wszechświata; zwierciadło to jednak jest dziełem człowieka, w którym on i świat i siebie samego rozpoznaje. W tym kierunku dąży również i materializm ekonomiczny, ta ostatnia latorośl filozofii spekulatywnej. Pojmuje on zmysłowość człowieka nie tylko jako zmysłowe postrzeganie, lecz jako zmysłową działalność, praktykę życia. ,,Kwestia czy myśl ludzka obiektywną prawdę zdobywa, pisze Marks, nie jest kwestią teoretyczną lecz praktyczną. Już Fichte orzekł: „Tak jest, gdyż ja to zrobiłem“.
Pozwolę sobie tutaj dołączyć kilka wniosków filozoficznych, posiadających znaczenie dla stosunku ducha do przyrody. Spinoza uczył, że porządek i związek myśli jest takiż sam jak porządek i związek rzeczy. Brano mu to za złe i zarzucano, że „ratio“ (czyli powód rozumowy) pomieszał z „causa” (czyli przyczyną rzeczową). Hume zgodność przyrodzonego następstwa i następstwa myśli tłumaczył przyzwyczajeniem. Z punktu widzenia naturalnej, psychotechnicznej historii rozwoju kwestia przedstawia się tak: Gdy Kant logiczny umysł człowieka nazywał umysłowym, a Szopenhauer bezinteresownym, mieli tylko względną słuszność.